هدف از برگزاری جایزه جلال

در مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۸۵، در مورد این جایزه و هدف از برگزاری آن آمده است: «هدف از اهدای جایزه ملی جلال آل‌احمد ارتقای زبان و ادبیات ملی ـ دینی از رهگذر بزرگداشت پدیدآورندگان آثار ادبی برجسته، بدیع و پیشرو است.» علاوه‌بر این هدف، ارزش مادی جایزه جلال ۱۱۰ سکه، برای برگزیدگان در حوزه‌های «داستان بلند و کوتاه، نقد ادبی و کتب مستندنگاری و تاریخ‌نگاری» تعیین می‌شود.

 سکه‌هایی که حذف شد

سکه‌هایی که برای جایزه جلال از طرف شورای‌عالی انقلاب فرهنگی انتخاب شد، این جایزه را به‌عنوان گران‌ترین جایزه ادبی کشور معروف کرد، اما فکر نکنید که هرساله این جایزه گران‌قیمت به یک نویسنده رسیده است. دقیقا تا زمانی که جایزه ۱۱۰ سکه بود، هیچ نویسنده‌ای برگزیده جایزه جلال نشد! ۶ دوره این جایزه با همکاری خانه کتاب و معاونت فرهنگی وزارت ارشاد برگزار شد و از هفتمین دوره برگزاری‌اش به بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان سپرده شد و دقیقا از همین دوره یعنی سال ۱۳۹۳، جایزه برگزیدگان ۱۰۰ میلیون تومان انتخاب شد و برای آن معادل ۳۰ سکه در نظر گرفتند و به تقدیرشدگان این جایزه هم ۳۰ میلیون تومان اهدا می‌شد. بعد از این اتفاق و تغییر جایزه‌ها بود که بالاخره جایزه جلال هم به خود رنگ برگزیده را دید.

 داوران و حاشیه‌ها

معمولا هر جایزه‌ای که برگزار می‌شود، هیات‌علمی‌ای دارد و در کنار هیات‌علمی داورانی که در چهار بخش، آثار را داوری می‌کنند. هیات‌علمی اولین دوره جایزه جلال محمدرضا سرشار، عباس سلیمی‌نمین، مجتبی رحماندوست، رسول جعفریان، صادق آیینه‌وند، عباسعلی وفایی، سهراب هادی، راضیه تجار و مرتضی سرهنگی بودند، اما داوران این دوره معرفی نشدند. در دوره دوم، تفاوت هیات‌علمی در انتخاب جواد محقق به جای مرتضی سرهنگی است، اما داوران اعلام می‌شوند؛ فیروز زنوزی جلالی، احمد شاکری، اصغر قائدان، محمود بشیری، حسینعلی قبادی، عباسعلی وفایی و مریم حسینی. در سومین دوره امیرحسین فردی و محمدعلی کاظم بیگی جایگزین صادق آیینه‌وند و جواد محقق می‌شوند. ترکیب داوران هم مثل دوره اول اعلام نمی‌شود. در دوره چهارم رکورد اعلام نکردن داوران وجود دارد و علاوه بر این، اعضای هیات‌علمی هم معرفی نمی‌شوند. در پنجمین دوره اعضای هیات‌علمی همان ترکیب دو سال قبل را دارند و در کنارش داوران این دوره این‌گونه معرفی می‌شوند: فیروز زنونی جلالی، احمد شاکری، حسین مفتخری، محمود بشیری، حسینعلی قبادی، سجاد آیدنلو، علیرضا بهرامیان، علیرضا نکویی، کامران پارسی‌نژاد، مصطفی رحیمی، منوچهر اکبری، سیده‌اعظم حسینی و مریم حسینی. در ششمین دوره که آخرین دوره برگزاری جایزه با خانه کتاب بود، اعضای هیات‌علمی همان اعضای قبلی بودند و داوران هم معرفی نشدند، اما در دوره هفتم، شفافیتی که همه خواهان بودند، رعایت شد و هیات‌علمی هم تغییر کرد؛ محمدعلی مهدوی‌راد، محمدرضا زائری، محمدرضا جوادی، احمد دهقان، صادق کرمیار، محسن کاظمی، حسین پاینده، محمد حنیف و بلقیس سلیمانی و اسامی داوران هم به تفکیک بخش‌ها اعلام شد: بخش رمان: بلقیس سلیمانی، قاسمعلی فراست و حمیدرضا شاه‌آبادی. بخش داستان کوتاه: ابوتراب خسروی، مجید قیصری و محمدجواد جزینی. بخش نقد ادبی: محمدرضا سنگری، محسن سلیمانی و حسین بیات. بخش مستندنگاری: جواد محقق، نصرت‌الله محمودزاده و حبیبه جعفریان. در هفتمین دوره، مصطفی مستور، عبدالعلی دستغیب، مهدی حجوانی و راضیه تجار به‌جای صادق کرمیار، محسن کاظمی، حسین پاینده و محمد حنیف به‌عنوان اعضای هیات‌علمی انتخاب می‌شوند و بقیه هم که همان نفرات قبلی هستند. داوران هم به تفکیک بخش‌های مختلف اعلام می‌شوند: بخش رمان: محمدرضا بایرامی، عباس پژمان و حسین فتاحی. بخش داستان کوتاه: فیروز زنوزی جلالی، داوود غفارزادگان و محمدجواد جزینی. بخش نقد ادبی: محمدرضا سنگری، محمدسرور مولایی و مریم حسینی. بخش مستندنگاری: مسعود کوثری، گلعلی بابایی و کوروش علیانی.
این ترکیب هیات داوران و هیات‌علمی تا دوره یازدهم با همین شکل و کمی جابه‌جایی ادامه پیدا کرد. اما در دوره دوازدهم، انتخاب داوران جایزه کمی حاشیه‌ساز شد. با توجه به ترکیب‌هایی که همیشه اعلام می‌شد، کسانی داور این جایزه بودند که خودشان دستی بر آتش نویسندگی دارند و چندین کتاب نوشته و عمر خود را در این عرصه گذاشته‌اند، اما ترکیب هیات داوری این دوره باعث شد منتقدان بگویند نباید جایزه جلال را دست‌کم گرفت. طبیعتا این جایزه جزء جایزه‌های بزرگ کشور است و کسانی هم که به‌عنوان هیات داوران در بخش‌های مختلف انتخاب می‌شوند، باید در مختصات این جایزه بگنجند. معیار این نیست که مثلا کسی که داور بخش داستان می‌شود، حتما چندین داستان نوشته باشد. هرچند این مساله هم مهم است، اما باید یک ملاک درست برای انتخاب داوران وجود داشته باشد، که وقتی سیر و روند جشنواره را بررسی کردیم، به این نتیجه برسیم که این داوران با این رزومه و عقبه‌ای که وجود داشته، انتخاب شده‌اند.

 حاشیه‌های جایزه جلال دوازدهم

مهدی قزلی، مدیر بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان و دبیر اجرایی این جایزه درباره ترکیب داوری در پنج دوره گذشته این جایزه که به عهده بنیاد بوده است، می‌گوید: «در ۶ دوره اخیر جایزه جلال (دوره هفتم تا دوازدهم) ۵۴ نفر ظرفیت در هیات‌علمی وجود داشته است که ۳۵ نفر در این جایگاه حضور پیدا کرده‌اند (۶۴ درصد بدون تکرار)، این در حالی است که در ۶ دوره ابتدایی (دوره اول تا ششم) تنها از ۱۶ نفر برای حضور در جایگاه هیات‌علمی استفاده شده است. همچنین در ۶ دوره اخیر جایزه جلال (دوره هفتم تا دوازدهم) ۷۲ نفر ظرفیت برای حضور در جایگاه داوری وجود داشته است که ۵۲ نفر از سوی هیات‌های علمی به‌عنوان داور انتخاب و معرفی شده‌اند، این درحالی است که در ۶ دوره ابتدایی (دوره اول تا ششم) تنها در دو دوره اسامی داوران اعلام شده و در چهار دوره دیگر فهرست داوران هرگز به رسانه‌ها و جامعه ادبی اعلام نشده است.»
قزلی همچنین درباره نظر هیات امنای جایزه جلال درباره این جایزه پس از پنج دوره برگزاری آن توسط بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان گفت: «ما در موعد انتخاب هیات‌علمی و دبیر علمی طبق اساسنامه با هیات امنای جایزه که اعضای کمیسیون فرهنگ و هنر و معماری شورای‌عالی انقلاب فرهنگی هستند، هماهنگی لازم را به‌عمل می‌آوریم که این تماس‌ها از طریق معاون فرهنگی وزیر و نیز وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام می‌شود. گزارش جایزه نیز هرساله برای آنها ارسال می‌شود. البته تاکنون درباره گزارش‌های ما نکته و نقطه‌نظری نداشته‌اند. البته رئیس هیات امنای جایزه نیز وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است و ایشان در ریز ماجرای جایزه در هر سال بوده است. با این حال ما نیز بدمان نمی‌آید جلسه‌ای با هیات امنا داشته باشیم و نکاتی درباره جایزه به آنها منتقل کنیم.»
اما شرفی خبوشان که به‌عنوان دبیر علمی این دوره از جایزه انتخاب شده است، درباره حاشیه دیگر این دوره و انتخاب کتاب «گر» در بخش رمان در حالی که نویسنده تاکید دارد این کتاب در قالب داستان کوتاه است، گفت: «این اتفاق درباره کتاب «مشت خالی گل یا پوچ» نیز افتاد و بحث زیادی درباره اینکه اثر در قالب رمان است یا داستان کوتاه شکل گرفت. می‌دانیم که گاهی به‌دلیل استقبال زیاد از رمان، نویسندگان سعی می‌کنند داستان‌هایی به هم پیوسته را در این قالب منتشر کنند. اما درباره ساختار اثر و قالب آن طبق آیین‌نامه هیات داوران نظر می‌دهند.»

 امیدی که به جلال هست

کسی در مهم بودن جوایز ادبی و برگزار شدن آنها شکی ندارد. جایزه جلال هم با توجه به ظرفیتی که دارد، می‌تواند به رشد ادبیات در کشور کمک کند و با برگزار شدنش، نویسندگان را به نوشتن آثار مناسب و درخور ترغیب کند؛ اما باید چند مساله مورد توجه قرار بگیرد. ترکیب داوران و انتخاب‌های آنها بسیار تاثیرگذار است، برای همین باید بعد از ۱۲ دوره برگزاری، روند انتخاب داوران مشخص باشد. نکته بعدی اینکه بنیاد ادبیات داستانی که به‌عنوان مجری برگزاری این جایزه معرفی می‌شود، باید با کسانی که در اولین دوره‌های این جایزه حضور داشتند یا حتی با منتقدان ادبی و نویسندگان، جلسات مشترکی را برگزار کند تا در ادامه راه، مسیر این جایزه منحرف نشود؛ جایزه‌ای که خیلی‌ها در فقر جایزه‌های ادبی به آن امید دارند.

*فرهیختگان